Giới thiệu
Sự bùng nổ nhanh chóng của các thiết bị kết nối và các công cụ phân tích tiên tiến đang khai sinh ra một “Internet của Con người” (Internet of Humans – IoH) được xây dựng xung quanh những đại diện kỹ thuật số chi tiết về chính chúng ta. Bản sao số (Digital twins)—bản sao ảo của các thực thể vật lý—đã vượt ra khỏi các nhà máy và thành phố thông minh để tiến vào lĩnh vực đời sống cá nhân. Các nhà nghiên cứu và những người có tầm nhìn trong ngành hiện đang tạo ra các bản sao số của con người: những mô hình dựa trên dữ liệu, phản ánh cơ thể, hành vi và thậm chí cả tính cách của một cá nhân trong thời gian thực. Những phát triển này hứa hẹn các dịch vụ cá nhân hóa và những hiểu biết mang tính dự đoán, nhưng đồng thời cũng đặt ra những câu hỏi sâu sắc về đạo đức và xã hội.
Sách trắng này cung cấp một cái nhìn tổng quan chặt chẽ về cơ sở hạ tầng kỹ thuật đằng sau bản sao số của con người và IoH mới nổi, các cơ chế dự đoán và mô hình hóa danh tính của chúng, cùng những hàm ý đạo đức đi kèm. Chúng tôi bắt đầu bằng cách làm rõ cách IoH mở rộng các khái niệm từ Internet Vạn vật (IoT) và Internet của Cơ thể (IoB), sau đó khám phá kiến trúc bản sao số, các công nghệ nền tảng (từ thiết bị đeo được đến giao diện thần kinh), khả năng dự đoán của AI, và những rủi ro đối với quyền tự chủ, quyền riêng tư và danh tính. Chúng tôi kết luận bằng những xem xét về quản trị, bao gồm các khung pháp lý, chủ quyền số, tính minh bạch và các tác động xã hội lâu dài. Xuyên suốt bài viết, chúng tôi trích dẫn các nghiên cứu hiện tại và những phát triển công nghệ đã biết để củng cố các thảo luận của mình trên cơ sở thực tế.
Từ IoT đến IoB rồi đến IoH: Định nghĩa và Sự tiến hóa
Internet Vạn vật (Internet of Things – IoT) đề cập đến mạng lưới các “vật thể” vật lý được tích hợp cảm biến, phần mềm và kết nối, cho phép các đối tượng này thu thập và trao đổi dữ liệu. IoT bao trùm mọi thứ từ bộ điều nhiệt thông minh đến máy móc công nghiệp, cách mạng hóa việc thu thập dữ liệu và tự động hóa.
Internet của Cơ thể (Internet of Bodies – IoB) là một khái niệm liên quan, tập trung đặc biệt vào các thiết bị bên trong, trên người hoặc theo dõi sát sao cơ thể con người. Được đặt ra vào khoảng năm 2016, IoB mô tả các cảm biến và thiết bị kết nối theo dõi các chỉ số của cơ thể con người (dữ liệu sinh lý, sinh trắc học và hành vi) và truyền thông tin đó qua mạng. Ví dụ bao gồm từ các thiết bị đeo tiêu dùng như đồng hồ thông minh và máy theo dõi thể dục đến các thiết bị cấy ghép y tế (máy bơm insulin, máy tạo nhịp tim), cảm biến có thể nuốt và thậm chí cả các thiết bị kích thích não. Các thiết bị IoB tạo ra một sức mạnh tổng hợp chặt chẽ giữa con người và công nghệ: chúng không chỉ nằm trong môi trường của chúng ta như cảm biến IoT, mà còn tích hợp với cơ thể, liên tục thu thập dữ liệu sức khỏe, hoạt động và đôi khi còn thay đổi các chức năng cơ thể (ví dụ, các thiết bị cấy ghép thần kinh kích thích hoạt động não).
Internet của Con người (Internet of Humans – IoH) là một mô hình mới nổi, xây dựng dựa trên IoB nhưng với phạm vi lấy con người làm trung tâm rộng hơn. Theo một nghĩa, IoH được sử dụng thay thế cho IoB – đề cập đến mạng lưới các thiết bị kết nối thu thập và phân tích dữ liệu sức khỏe, hành vi và sinh trắc học của con người thông qua các cảm biến xâm lấn, đeo được hoặc nuốt được. Các thiết bị IoH hoạt động trên nhiều cấp độ: chúng bao gồm các cảm biến phần cứng trên cơ thể, kết nối qua mạng không dây, các hệ thống phụ trợ trên đám mây hoặc tại biên để lưu trữ và phân tích dữ liệu, và các ứng dụng giao diện người dùng để trực quan hóa. Về mặt kỹ thuật, quan điểm này của IoH về cơ bản mở rộng IoT để xem chính con người như một nút trên mạng lưới, được bao quanh bởi các thiết bị đeo và cấy ghép thông minh.
Theo một nghĩa rộng hơn, một số nhà nghiên cứu định hình IoH như một sự tiến hóa lấy con người làm trung tâm của Internet, nhấn mạnh vào sự tin cậy, hòa nhập và quyền tự quyết cá nhân. Không giống như IoT hướng đến vật thể, IoH nhấn mạnh rằng con người không chỉ là những điểm dữ liệu mà là các bên liên quan có hành vi, cảm xúc và bối cảnh xã hội cần được tích hợp vào các hệ thống kỹ thuật số một cách có đạo đức. Tóm lại, IoT kết nối các đồ vật của chúng ta, IoB kết nối với cơ thể của chúng ta, và IoH khao khát kết nối với chính bản thân chúng ta – pha trộn các lĩnh vực vật lý, sinh lý và thậm chí cả tâm lý vào mạng lưới. Điều này tạo tiền đề cho sự trỗi dậy của các bản sao số của con người, nơi một bản thể ảo của mỗi người tồn tại trong không gian mạng để cho phép các dịch vụ và phân tích mới.
Kiến trúc của Bản sao số Con người: Dữ liệu, Gương soi và Mô hình
Một bản sao số của con người (Human Digital Twin – HDT) về cơ bản là một hồ sơ hoặc bản sao kỹ thuật số có độ trung thực cao của một người trong thế giới ảo, được cung cấp dữ liệu liên tục từ thế giới thực. Về mặt kiến trúc, hầu hết các khung kiến trúc chia hệ thống HDT thành ba lớp hoặc khối:
- Thu thập Dữ liệu từ Thế giới Thực: Ở lớp đầu tiên, dữ liệu về người đó được thu thập từ thế giới thực thông qua các cảm biến và thiết bị. Điều này bao gồm một khối phụ thu thập dữ liệu tổng hợp các loại dữ liệu khác nhau liên quan đến con người. Các luồng dữ liệu chính thuộc ít nhất bốn loại lớn: (1) Dữ liệu vật lý bên ngoài (ví dụ: chuyển động, vị trí của một người hoặc dữ liệu môi trường xung quanh họ), (2) Dữ liệu sinh lý (dấu hiệu sinh tồn, sinh trắc học như nhịp tim, huyết áp, tín hiệu não), (3) Dữ liệu tương tác xã hội giữa người với người (liên lạc, mạng xã hội hoặc các chỉ số tương tác mặt đối mặt), và (4) Dữ liệu tương tác giữa người và môi trường (cách người đó tương tác với môi trường xung quanh, bối cảnh như độ ẩm hoặc ô nhiễm không khí). Khối phụ cảm biến và nhận thức xử lý việc thu thập dữ liệu này, sử dụng cảm biến đeo được, điện thoại thông minh, thiết bị cấy ghép và thiết bị IoT để liên tục theo dõi trạng thái và môi trường của người đó. Mục tiêu là bao quát toàn diện các thuộc tính và bối cảnh của người đó.
- Mô hình hóa và Mô phỏng trong Thế giới Số: Ở lớp thứ hai, dữ liệu đầu vào được tiếp nhận, xử lý và hợp nhất để xây dựng mô hình bản sao số thực tế. Tín hiệu thô từ các cảm biến có thể được làm sạch nhiễu hoặc các khoảng trống (làm sạch dữ liệu để xử lý sự gián đoạn). Hệ thống duy trì một cơ sở dữ liệu về dữ liệu lịch sử và hiện tại của người đó, thực chất là một hồ sơ được cập nhật liên tục được xác định bằng một ID duy nhất cho cá nhân đó. Điều quan trọng là các luồng dữ liệu khác nhau (dữ liệu cảm biến đeo được, vị trí GPS, tin tức trên mạng xã hội, v.v.) được tích hợp và hợp nhất để tạo thành một biểu diễn thống nhất. Dựa trên nền tảng này, lõi của bản sao số được xây dựng thông qua các công cụ mô hình hóa và mô phỏng. HDT có nhiều khía cạnh mô hình hóa: mô hình hóa vật lý/sinh lý (đến cấp độ các cơ quan hoặc hệ thống cơ thể) và mô hình hóa hành vi (hoạt động, thói quen, tương tác xã hội, lối sống). Mô phỏng thời gian thực cho phép bản sao số không chỉ phản ánh tĩnh người đó mà còn phát triển linh hoạt theo dữ liệu mới.
- Giao diện và Phản hồi giữa Con người và Kỹ thuật số: Lớp thứ ba quản lý các tương tác giữa con người vật lý và bản thể kỹ thuật số của họ. Nó cung cấp các giao diện và công cụ giao tiếp để trao đổi trong thời gian thực. Một khía cạnh là đảm bảo luồng dữ liệu đến bản sao số (qua các cổng IoT, điện thoại thông minh hoặc các giao diện khác chuyển tiếp dữ liệu cảm biến vào mô hình). Quan trọng không kém, các kết quả và thông tin chi tiết từ bản sao số phải được truyền lại cho con người hoặc các hệ thống bên ngoài một cách dễ hiểu. Một giao diện thông minh (thường là một ứng dụng di động, bảng điều khiển, hoặc thậm chí là hình ảnh hóa AR/VR) hoạt động như cầu nối cho sự tương tác hai chiều này. Lớp giao diện này rất quan trọng đối với tính minh bạch và sự tin cậy – một giao diện được thiết kế tốt có thể giúp người dùng nhìn vào bản sao số của mình và hiểu tại sao nó lại đưa ra những dự đoán nhất định, từ đó tăng cường niềm tin vào hệ thống.
Kiến trúc trên cho phép một bản sao số của con người hoạt động như một tấm gương thời gian thực và một trình mô phỏng dự đoán về một cá nhân. Tóm lại, kiến trúc của bản sao số con người kết hợp mạng cảm biến IoT, mô hình hóa AI và tương tác người-máy thành một hệ thống thống nhất, phản ánh, phân tích và có khả năng tăng cường danh tính của một người trong không gian mạng.
Các Công nghệ Chính Thúc đẩy IoH và Bản sao số
Để hiện thực hóa tầm nhìn về IoH và bản sao số của con người, cần phải kết hợp nhiều công nghệ tiên tiến. Dưới đây chúng tôi thảo luận về một số thành phần công nghệ chính và cách chúng đóng góp vào việc thu thập, mô hình hóa và tương tác dữ liệu:
- Theo dõi Sinh trắc học và Cảm biến Đeo được: Nền tảng của bất kỳ bản sao số con người nào là dữ liệu liên tục về trạng thái sinh học và thể chất của người đó. Các cảm biến sinh trắc học đeo được (đồng hồ thông minh, vòng đeo tay thể dục, quần áo thông minh, miếng dán) và các thiết bị gần cơ thể cung cấp luồng dữ liệu liên tục này. Chúng theo dõi nhịp tim, nồng độ oxy trong máu, mức độ hoạt động, kiểu ngủ, nhiệt độ, và nhiều hơn nữa.
- Giao diện Thần kinh và Tích hợp Não-Máy tính: Một công nghệ tiên phong hơn thúc đẩy IoH là sự phát triển của các giao diện thần kinh – các thiết bị có thể ghi lại hoặc thậm chí ảnh hưởng đến hoạt động của não. Ví dụ bao gồm tai nghe EEG không xâm lấn, các thiết bị kích thích não cấy ghép, và các Giao diện Não-Máy tính (BCI) mới nổi như Neuralink của Elon Musk. Các giao diện này cho phép thế giới kỹ thuật số khai thác trực tiếp các tín hiệu thần kinh, bổ sung một chiều dữ liệu mới.
- Phân tích Hành vi và Tích hợp Dữ liệu Xã hội: Ngoài cơ thể, các công nghệ IoH còn thu thập dấu vết hành vi từ các hoạt động hàng ngày của chúng ta. Điện thoại thông minh và các dịch vụ Internet liên tục ghi lại dấu vết vị trí, các cú nhấp chuột trực tuyến, thói quen mua sắm, tương tác trên mạng xã hội, và nhiều hơn nữa. Dữ liệu này, khi được tổng hợp, cung cấp một bức tranh phong phú về những gì chúng ta làm, người chúng ta gặp, và thậm chí cách chúng ta suy nghĩ.
- Thuật toán Cảm biến và Dự đoán Cảm xúc: Cảm xúc là một phần quan trọng của con người mà các công nghệ IoH đang bắt đầu đo lường thông qua điện toán cảm xúc (affective computing). Các thuật toán cảm biến cảm xúc sử dụng sự kết hợp của các tín hiệu – biểu cảm khuôn mặt (qua camera), tông giọng (qua micro), tình cảm trong văn bản, và các dấu hiệu sinh lý – để suy ra trạng thái cảm xúc của một người.
- Tác nhân Tự hành và Cơ cấu Chấp hành: Hoàn thiện IoH là các công nghệ chấp hành – các hệ thống có thể thực hiện các hành động ảnh hưởng đến con người hoặc môi trường. Một bản sao số chỉ quan sát thì có giới hạn; nhiều kịch bản IoH liên quan đến việc bản sao số (hoặc các thiết bị IoH) làm điều gì đó để phản ứng lại. Ví dụ đơn giản bao gồm máy bơm insulin đeo được tự động điều chỉnh liều lượng dựa trên показания cảm biến, hoặc hệ thống nhà thông minh thay đổi ánh sáng/nhiệt độ để tạo sự thoải mái.
Cùng nhau, các công nghệ này tạo thành giàn giáo của Internet của Con người và các hệ thống bản sao số của con người. Cảm biến có mặt khắp nơi cung cấp mắt và tai, mạng tốc độ cao và nền tảng IoT cung cấp hệ thần kinh cho luồng dữ liệu, AI/Học máy cung cấp bộ não để nhận dạng mẫu và dự đoán, và các cơ cấu chấp hành/tác nhân cung cấp tay và giọng nói để ảnh hưởng đến thế giới.
Cơ chế Dự đoán và Mô hình hóa Danh tính trong IoH
Một trong những khía cạnh đột phá nhất (và gây tranh cãi nhất) của bản sao số và IoH là khả năng dự đoán và mô phỏng hành vi con người. Bằng cách phân tích dữ liệu quá khứ và hiện tại, các hệ thống này nhằm mục đích dự đoán các trạng thái trong tương lai—từ các sự kiện sức khỏe đến các lựa chọn cá nhân—và thậm chí mô phỏng các khía cạnh của danh tính một người trong thế giới ảo.
- Học máy/AI để Tiên đoán Quyết định: Các bản sao số của con người tận dụng các thuật toán học máy để phân tích lượng lớn dữ liệu cá nhân và dự báo những gì một cá nhân có thể làm hoặc cần tiếp theo.
- Bản thể ủy quyền Cảm xúc và Hình đại diện Số: Ngoài việc dự đoán các quyết định bên ngoài, các bản sao số tiên tiến còn nhằm mục đích sao chép khuynh hướng nội tâm và phong cách tương tác của một người, về cơ bản hoạt động như một bản thể ủy quyền về cảm xúc hoặc xã hội.
- Bóng Danh tính và Bản thể Dữ liệu: Có lẽ khía cạnh phổ biến nhất nhưng ẩn giấu nhất của IoH là việc tạo ra các bóng danh tính – các hồ sơ kỹ thuật số hoặc bản thể dữ liệu được xây dựng từ dữ liệu của chúng ta, có thể định hình sâu sắc cách chúng ta được nhìn nhận và đối xử.
Tóm lại, cơ sở hạ tầng dự đoán của Internet của Con người sử dụng AI để dự đoán hành động và nhu cầu của chúng ta, trong khi việc mô hình hóa danh tính tạo ra cả những bản thể ủy quyền hữu ích và những bóng danh tính có vấn đề. Chúng ta có thể nhận được hỗ trợ quyết định, các tác nhân cá nhân, và khả năng dự báo về sức khỏe hoặc hành vi – nếu các hệ thống này thực sự hiểu chúng ta và vẫn nằm dưới sự kiểm soát của chúng ta. Nhưng chúng ta cũng có nguy cơ nhượng lại quá nhiều quyền lực cho các mô hình không hoàn hảo, có khả năng làm xói mòn quyền tự quyết và quyền riêng tư cá nhân.
Hàm ý Đạo đức và Rủi ro
Khi các bản sao số của con người và mô hình IoH phát triển, chúng mang đến một con dao hai lưỡi. Với mỗi lợi ích được hứa hẹn (cá nhân hóa, hiệu quả, chăm sóc phòng ngừa) đều có một tác hại tiềm tàng (mất quyền tự chủ, giám sát, thiên vị, thao túng). Phần này phân tích các rủi ro đạo đức và các tình huống khó xử xã hội chính phát sinh từ công nghệ IoH và bản sao số của con người:
- Sự xói mòn Quyền tự chủ: Một mối quan tâm nghiêm trọng là sự hỗ trợ thuật toán phổ biến có thể làm suy yếu quyền tự chủ và ý chí tự do của con người. Khi AI dự đoán và tối ưu hóa các quyết định của chúng ta, nó có thể thu hẹp các lựa chọn của chúng ta hoặc đẩy chúng ta về phía những hành vi nhất định.
- Sự qua mặt trong Chấp thuận và Quyền riêng tư: IoH phát triển mạnh nhờ dữ liệu – phần lớn trong số đó là dữ liệu cá nhân rất nhạy cảm. Điều này đặt ra các vấn đề rõ ràng về quyền riêng tư: ai sở hữu và kiểm soát luồng thông tin thân mật này?
- Thiên kiến Mô phỏng và “Chủ nghĩa Quyết định Số”: Chúng tôi sử dụng thuật ngữ “sự thống trị của mô phỏng” để mô tả rủi ro rằng mô hình mô phỏng của một người lấn át hoặc bóp méo thực tế của người đó. Điều này có thể xảy ra khi các dự đoán hoặc hồ sơ của bản sao số được coi là đúng đắn hoặc có thẩm quyền hơn tiếng nói của chính cá nhân đó.
- Huých Hành vi và Thao túng: Các nền tảng IoH, nhờ vào kiến thức sâu sắc, có thể định hình hành vi người dùng một cách cực kỳ hiệu quả, dù tốt hay xấu. Ranh giới giữa việc này và sự thao túng là rất mong manh.
- Thương mại hóa Danh tính và Bất bình đẳng: Cuối cùng, một vấn đề đạo đức rộng lớn là sự thương mại hóa danh tính con người và sự xuất hiện của các bất bình đẳng mới. Dữ liệu cấu thành một bản sao số có thể trở thành một sản phẩm – được mua bán trên thị trường cho quảng cáo, bảo hiểm, sàng lọc việc làm, v.v.
Hàm ý về Chính sách và Quản trị
Việc quản lý cuộc cách mạng của Internet của Con người và công nghệ bản sao số sẽ đòi hỏi sự quản trị chủ động, các khung pháp lý mới và sự giám sát của nhiều bên liên quan. Dưới đây chúng tôi nêu ra một số hàm ý chính đối với chính sách và quản trị xã hội:
- Khung pháp lý và Quy định: Các luật bảo vệ dữ liệu hiện hành cung cấp một điểm khởi đầu, nhưng IoH có thể đòi hỏi các quy định chuyên biệt hơn.
- Chủ quyền Số và Quyền Tự sở hữu: Khái niệm chủ quyền số có hiệu lực ở cả cấp độ cá nhân và quốc gia. Về mặt cá nhân, nó có nghĩa là mỗi người duy trì quyền tự quyết và quyền sở hữu đối với danh tính và dữ liệu số của mình.
- Minh bạch và Khả năng Giải thích: Để duy trì sự tin cậy và công bằng, các hệ thống IoH phải minh bạch hơn các hộp đen công nghệ ngày nay.
- Giải quyết các Tác động Xã hội Lâu dài: Các nhà hoạch định chính sách cần có cái nhìn dài hạn về cách IoH có thể định hình lại xã hội, từ sự phân tầng xã hội đến các tác động lên hành vi và mối quan hệ của con người.
Tóm lại, sự trỗi dậy của Internet của Con người và công nghệ bản sao số đòi hỏi sự quản trị cảnh giác, cân bằng giữa đổi mới và bảo vệ quyền con người.
Kết luận
Bản sao số và Internet của Con người đại diện cho một biên giới mới trong cuộc cách mạng kỹ thuật số: nơi công nghệ lập bản đồ và mô hình hóa chính cuộc sống con người với độ trung thực chưa từng có. Trong sách trắng này, chúng tôi đã khám phá cách IoH mở rộng mô hình IoT/IoB để bao gồm các mạng lưới thiết bị và dữ liệu kết nối với con người, cung cấp thông tin cho các bản sao kỹ thuật số toàn diện (HDT) phản ánh cơ thể, hành vi và có lẽ một ngày nào đó, cả tâm trí của chúng ta.
Tuy nhiên, cùng với sức mạnh kỹ thuật là những thách thức sâu sắc về đạo đức và xã hội. Phân tích của chúng tôi đã xác định các rủi ro nghiêm trọng – sự xói mòn quyền tự chủ cá nhân, sự suy yếu của quyền riêng tư và sự đồng thuận, khả năng các danh tính mô phỏng có thể củng cố thiên vị hoặc thậm chí thay thế quyền tự quyết của cá nhân thực, và nguy cơ thao túng hành vi và thương mại hóa danh tính con người trên quy mô lớn.
Một chủ đề lặp đi lặp lại là sự cần thiết của một cách tiếp cận lấy con người làm trung tâm. Các công nghệ IoH và bản sao số nên được phát triển để trao quyền cho con người, chứ không phải là công cụ giám sát hoặc kiểm soát xâm phạm. Do đó, thời điểm này là rất quan trọng. Chúng ta đang đứng trước ngưỡng cửa của một Internet của Con người – một mô hình sẽ định hình mối quan hệ giữa bản thể sinh học/xã hội của chúng ta và hệ sinh thái kỹ thuật số.
Tóm lại, bản sao số và IoH nắm giữ tiềm năng to lớn để cách mạng hóa y tế, cá nhân hóa trải nghiệm và tăng cường sự hiểu biết về chính chúng ta. Việc hiện thực hóa tiềm năng đó trong khi bảo vệ nhân phẩm và quyền con người sẽ là bài kiểm tra thực sự. Chúng tôi hy vọng rằng bài viết này đã cung cấp một nền tảng toàn diện, có cơ sở học thuật để hiểu về các công nghệ mới nổi này và những vấn đề liên quan. Được trang bị sự hiểu biết đó, các bên liên quan có thể điều hướng con đường phía trước tốt hơn – một con đường giữ “con người” luôn ở vị trí trung tâm của Internet của Con người.
Bình luận